روزنامه سفر از طهران الی بلاد کربلا

با بررسی اتفاقات و تحولات تاریخی نسل­های پیشین می­توان فهمید کدام موضوعات باعث پیشرفت یک ملت و چه عواملی موجب انحطاط آن می­گردد. غور در احوال گذشتگان طبعاً مایه آگاهی و کشف دلایل عقب­ ماندگی و ترقی فرهنگی کشور خواهد شد. علاوه بر محققان، مردم نیز علاقه ­مندند که از زندگی حاکمان نسل­های گذشته خبری به دست بیاورند؛ زیرا حقیقتاً گمان می­کنند میان وضع زندگی آنان و اوضاع مملکت­داری در گذشته رابطه­ای تنگاتنگ وجود دارد. برای پی بردن به واقعیت زندگی گذشتگان، چه منبعی موثق­تر از اسناد آن زمان می­باشد؛ به ویژه اسنادی که با دست­خط خود حاکمان نوشته شده باشد.
ناصرالدین ­شاه قاجار که پادشاهی شکارچی، عاشق سیروسفر و گشت­وگذار بود و بیش از نیم­قرن بر مقدرات ایران حکمروایی کرده است، شخصاً به نگارش خاطرات خویش دست یازیده است. وی سه­ بار در سال­های 1290، 1295 و 1306 ه­.ق. به فرنگستان رفت و سفرنامه­ های خود را از لحظه­ ی حرکت از تهران و گاهی چند روز قبل از حرکت تا زمان برگشت به تهران به رشته­ ی تحریر درآورد. خاطرات وی در سفر اول و دوم به خط خودش و در سفر سوم به تقریر وی و خط همراهانش از قبیل دختر خوش­خط او فخرالدوله، البته تا مرز ارس، غلامحسین­خان امی­خلوت، ابوالقاسم­خان ناصرالملک، ابوالحسن­خان فخرالملک و غیره نوشته شده است. او همچنین پیش از سفر به فرنگ در سال 1287 به عتبات عالیات سفر نمود و سفرنامه ­ی آن را از خود به یادگار گذاشت. وی افزون بر سفرهای خارج از کشور، در داخل نیز هیچ­گاه آرام و قرار نداشت و با اردویی به نام اردوی همایونی به سفرهای دور و نزدیک می­رفت و خاطرات سفر را با نثری ساده و روان به رشته­ ی تحریر درمی­آورد.
سفرهای مهم ناصرالدین ­شاه در داخل کشور عبارتند از: دو سفر به خراسان در سال­های 1283 (در یادداشت اول کتاب سفرنامه خراسان، انتشارات فرهنگ ایران­زمین، 1354، سفر اول به خراسان 1286 ذکر گردیده است. روزنامه­ ی اخبار این سفر، به تحریر علی­نقی­خان حکیم­ الم مالک انشاء و به ­خط علی­ اصغر در کارخانه ­ی آقا میرباقر طهرانی در 485 صفحه و چند تصویر کار میرزابزرگ غفاری به چاپ سنگی رسیده است.) و 1300 ه.ق. (در این سفر میرزا ابراهیم­ آقا آبدار امین­ السلطان در راه وفات می­کند؛ شرح این سفر که به تحریر خود شاه است، توسط محمد­حسن­ خان اعتماد­السلطنه به سال 1306 به­صورت چاپ­ سنگی و خط خوش در دارالطباعه ­ی خاصه­ ی دولتی انتشار یافته و تجدید طبع آن به صورت لوحی (افست) در سال 1354 توسط انتشارات فرهنگ ایران­ زمین زیر نظر استاد ایرج افشار در اختیار علاقه ­مندان قرار گرفته است. تصاویر این سفرنامه اثر ابوتراب نقاش مشهور عصر ناصری است و یادگاری است ارجمند از شیوه­ای که در عده­ای از کارهای چاپی آن روزگار مرسوم و مطلوب بوده است.
این سفرنامه هم از حیث اطلاعات تاریخی مربوط به دربار ناصری و آداب عصر او و هم از جهت جغرافیایی واجد فوائد است و به همین ملاحظه در سلسله کتاب­های عکسی و لوحی چاپ گردیده است)؛ دو سفر به گیلان در سال­های 1286 و 1304 ه.ق. که سفر دومی را تا قزوین ادامه داده و به علت برف و کولاک شدید ناتمام گذاشته و به تهران بازگشت؛ سفر به مازندران در سال 1292 ه.ق. و سفر به عراق عجم (ولایات مرکزی ایران) در سال 1309 ه.ق. علاوه بر سفرهای بلندمدت، پیوسته به­ خصوص در فصل تابستان به مناطق خوش­آب و هوای نزدیک تهران مانند فیروزکوه، شهرستانک، دوشان­تپه، جاجرود، کن و سولقان، آهار، شکراب و امثالهم به گشت­وگذار می­پرداخت و شب و روز را در کوه و صحرا به­سر می­برد و در این مورد نیز متناوباً به درج خاطرات خود می­پرداخت.
افزون برموارد مذکور در فوق که مربوط به سفرنامه ­های منتشرشده ­ی وی می­باشد، سفرهای دیگری به اقصی نقاط کشور داشته است که یا در اوایل پادشاهی او بوده و خاطرات خود را ننوشته و یا منتشر نشده است. ایشان علی ­الظاهر 7 سفر نیز به قم داشته است که 4 بار آن در خلال سفرهای دیگر و 3 بار فقط برای سفر به قم بوده است.
نهایتاً لیست سفرنامه ­های نوشته­ شده توسط ناصرالدین ­شاه به ­ترتیب تاریخی ارائه می­گردد:
سال 1283 ه.ق: سفر اول خراسان که شش ماه به ­طول انجامید؛
سال 1286 ه.ق: سفر گیلان که دو ماه به ­طول انجامید؛
سال 1287 ه.ق: سفر عتبات که پنج ماه و اندی طول کشید؛
سال 1290 ه.ق: سفر اول اروپا به اصرار میرزاحسین­ خان سپهسالار اعظم و صدراعظم وقت که پنج ماه و نه روز طول کشید؛
سال 1295 ه.ق: سفر دوم اروپا که چهار ماه و نه روز به ­طول انجامید و از سوغات این سفر از تشکیل قزاق­خانه، آوردن چراغ ­برق و گاز می­توان نام برد؛
سال 1300 ه.ق: سفر دوم خراسان که چهار ماه و چند روز به ­طول انجامید؛
سال 1304 ه.ق: چمن سلطانیه ­ی سفر نیمه ­تمام گیلان که تا قزوین رفته به­ خاطر سرما و برف زیاد ناچار به مراجعت شد؛
سال 1306 ه.ق: سفر سوم به اروپا به­ خاطر عزیزالسلطان (ملیجک سوم) که شش ماه و دوازده روز به ­طول انجامید.

سفرنامه ­های منتشر شده­ ی ناصرالدین ­شاه به صور گونه­ گون چه خطی و چه چاپی توسط ناشرین مختلف و در زمان­های متفاوت منتشر شده ­اند.